Nisa s. 3. Ayeti : Birden Fazla Evlenmenin Gerekçesi

Teaddüdü zevcat veya çok eşlilik adı ile bildiğimiz, birden fazla kadınla evlenme izni , bir kısım Müslüman tarafından suistimal edilen , bir kısım  tarafından ise, Allah (c.c) nin ayetlerinin alaya alındığı bir konudur. Bu yazımızda Nisa s. 3. ayeti hakkında bir tefekkür çalışması yaparak bu konu ile ilgili ayeti okumaya çalışacağız. 

Konuya giriş olarak öncelikle şunları söylemek istiyoruz ; Kur'anın doğru anlaşılmasında en önemli nokta , Kur'anın indiği zaman ve mekanda yaşayan insanların , nüzul öncesindeki yaşantılarının bilinmesi şartıdır. İndiği zaman ve mekanda yaşayan insanların yaşantıları bilinmeden okunan bir Kur'an, bir çok problemli düşünceyi beraberinde getirecektir. 

 Ve in hıftum ellâ tuksitû fîl yetâmâ fenkihû mâ tâbe lekum minen nisâi mesnâ ve sulâse ve rubâa, fe in hıftum ellâ ta’dilû fe vâhideten ev mâ meleket eymânukum. Zâlike ednâ ellâ teûlû.

[004.003]  Eğer  yetimlerin haklarına riayet edememekten korkarsanız  size helâl olan kadınlardan ikişer, üçer, dörder alın. Haksızlık yapmaktan korkarsanız bir tane alın; yahut da sahip olduğunuz ile yetinin. Bu, adaletten ayrılmamanız için en uygun olanıdır.

Öncelikle böyle bir ayetin inmesini zemin hazırlayan nuzül dönemi arka planını anlamaya çalışalım. Başta savaşlar sebebi olmak üzere ,  eş , mal ve çocuk bırakarak ölen erkeklerin , geride kalanlarının hakka ve adalete uygun bir şekilde gözetilmesini düzenleyen bir çok ayetten biri olan Nisa s. 3. ayeti , babaları ölerek "Yetim" durumuna düşenler ile ilgili olarak , onların haklarını gözetilmesini emreden bir ayettir. Ondan  önceki 2. ayet bu düzenleme ile ilgili olan bir ayettir. 

[004.002]  Yetimlere mallarını veriniz, temiz malı murdarı ile değiştirmeyiniz, onların mallarını kendi mallarınıza katarak yemeyiniz, çünkü bu büyük bir vebaldir.

O zamanın şartları gereği , ölerek geride mal ve evlat bırakan bir babanın, reşit olmamış olan çocuklarına kalan malın bir başkasının yönetimine verilmekte olduğu, yetimlerin haklarını düzenleyen ayetlerin arka planından anlaşılmaktadır.Kendi malını yönetemeyecek kadar küçük veya yeteneksiz olan kız veya erkek çocuğun malları , onlar rüşt yani olgunluk çağına gelene kadar , "Kayyum" denilen kişiler tarafından işletilmekteydi.

Kayyumlar tarafından işletilen bu malların, Allah (c.c) indinde büyük bir sorumluluk olduğu , bu mallar üzerinde yetimlerin aleyhine olacak herhangi bir tasarrufun ateş yemek olduğu beyan edilerek, yetimlerin aleyhine yapılacak suistimallerin neye mal olacağı haber verilmektedir..

[004.010] Yetimlerin mallarını haksız yere yiyenler, kesinlikle karınlarına sadece bir ateş yerler ve yarın çılgın bir ateşe yaslanırlar.

Konumuz olan ayete dönecek olursak  o ayette , kendisine babasından mal kalmış ve evlilik yaşına gelmiş olan yetim kızlar ile ilgili hatırlatmalar yapılmaktadır. 

[004.006] Yetimleri, evlenme çağına gelene kadar deneyin; onlarda olgunlaşma görürseniz mallarını kendilerine verin; büyüyecekler de geri alacaklar diye onları israf ederek ve tez elden yemeyin. Zengin olan, iffetli olmaya çalışsın, yoksul olan uygun bir şekilde yesin. Mallarını kendilerine verdiğiniz zaman, yanlarında şahid bulundurun. Hesap sormak için Allah yeter.

Nisa s. 6. ayetinde kayyumlara hitaben, rüşt çağına gelen yetimlerin mallarının yönetimini artık kendilerine bırakılması istenerek , kayyum olan kişinin bu mal üzerinde nasıl bir tasarrufta bulunması gerektiği beyan edilmektedir. 

Nisa s. 3. ayeti, artık rüşt çağına gelmiş olan kız çocukları ile evlenmek isteyenlere , o kızlar ile evlenme amacının, onların mallarını yemek amaçlı olmamasını , eğer böyle bir amacı olanların bu işe hiç girişmemelerini, onlar yerine başka kadınlar ile evlenmeleri gerektiğini beyan etmektedir.

Ayetin asıl nirengi noktası , birden fazla evlilik konusu değil , yetim kızların haklarının korunması olup , hem Müslümanlar hem de Müslüman olmayanlar tarafından konu farklı algılanarak , birden fazla evlilik konusu ayetin nirengi noktası haline getirilmiştir. 

Ayet içindeki , "size helâl olan kadınlardan ikişer, üçer, dörder alın." ibaresi, yeni ve bilinmeyen bir hüküm getirmemektedir , birden fazla evlilik adeti ayetin indiği zaman ve mekan dahilinde yaşanan bir olgudur. Muhammed (a.s) ın eşleri ile ilgili ayetlerde , birden fazla evlilik olgusu açık ve net olarak görülmektedir.

Bu ibareden ancak şöyle bir hükmün anlaşılması mümkün görülebilir; Arap toplumunda yaygın olan birden fazla kadınla olan evlilik , 4 kadın ile sınırlandırılmıştır. Bazı tefsirlerde bu ibarenin yorumunda, sayının 4 ile sınırlandırılmasının anlaşılamayacağı şeklinde yorumların yapıldığını görmekle beraber , 4 sayısının üst limit olduğu görüşlerinin doğruya daha yakın olduğunu söyleyebiliriz. Konumuz birden fazla evlilik olmadığı için böyle bir evliliği gerektiren halleri yazıya dahil ederek hacmi büyütmek ve konuyu dağıtmak istemediğimizi hatırlatalım.

Ayetin devamında birden fazla evlilik için gerekli olan şartın , kadınlar arasında adaleti gözetmek olduğu hatırlatılarak , tek eş veya ellerinin altında olan cariye ile yetinilmesi istenilmektedir. Bu konuda Nisa s. 129. ayeti son noktayı koymaktadır. 

[004.129] Ne kadar özen gösterseniz de eşleriniz arasında adaleti sağlayamayacaksınız. O halde birine iyice tutulup öbürünü ortada bırakmayınız. Eğer ıslah eder Allah'tan korkarsanız, hiç kuşkusuz Allah affedicidir ve merhametlidir.

"Cariye" olarak bilinen ve Kur'anda "Ma meleket eymanuküm" (Sağ ellerinizin sahip oldukları) şeklinde ifade edilen statüye sahip olan kadınlar konusunun ,  Arap toplumunun yaşadığı zaman ve mekan şartları dikkate alınarak okunması gerekmektedir.

"Kölelik ve Cariyelik" olarak bilinen statü, Kur'anın nazil olması ile hayat sahasına gelmiş bir durum olmayıp , Kur'anın nazil olmasından önce Arap toplumunda geçerli olan statülerden birisidir. Kur'an içki yasağında olduğu gibi bu kurumu direk olarak kaldırmayıp , hallerini iyileştirici hükümler getirmiştir. Zaman içinde kalkmış ve şu anda herhangi bir uygulama alanı olmaması köle ve cariyeler ile ilgili ayetlerin, tarihsel olduğu düşüncesini kuvvetlendirmektedir. 

Aynı konu ile alakalı olan Nisa s. 127. ayetine yeri gelmişken değinmek faydalı olacaktır. Çünkü bu ayette , konumuz olan Nisa s. 3. ayetini destekleyen yetim kadınlar ile evlenirken gözetilmesi gereken hususlar vaaz edilmektedir. 

Ve yesteftûneke fîn nisâi. Kulillâhu yuftîkum fîhinne, ve mâ yutlâ aleykum fîl kitâbi fî yetâmen nisâillâtî lâ tu’tûnehunne mâ kutibe lehunne ve tergabûne en tenkihûhunne vel mustad’afîne minel vildâni, ve en tekûmû lil yetâmâ bil kıst(kıstı). Ve mâ tef’alû min hayrin fe innallâhe kâne bihî alîmâ(alîmen). 

[004.127]  Ve senden kadınlar hakkında fetva isterler. De ki: «Onların hakkında size fetvayı Allah Teâlâ veriyor ve kendileri için yazılmış olanı kendilerine vermediğiniz ve kendilerini nikahlamaya rağbet eylediğiniz yetim kadınlar hakkındaki ve zayıf bir durumda bulunan çocuklar hakkındaki ve yetimlere karşı adâletle hareket etmeniz hakkındaki size tilâvet olunan âyetlerde (bu hususlarda size fetva vermektedir). Ve siz hayırdan her ne yaparsanız şüphe yok ki Allah Teâlâ onu bihakkın bilicidir.»

Bu ayetin orjinal metninde bulunan "Terğabune en tenkihuhünne" cümlesi, bazı meallerde  "Nikahlamaya rağbet ettiğiniz" bazı meallerde ise "Nikahlamaya rağbet etmMEdiğiniz" şeklinde çevrilmektedir. Bizim tercihimiz "Nikahlamaya rağbet ettiğiniz" şeklindeki çeviri olup, bunu tercih etme nedenimiz ise , "Rağabe" kelimesinin olumsuz anlamda kullanıldığı ayetlerde, olumsuz anlamın "An" edatı ile birlikte kullanılarak verildiğini görmemizdir. Nisa s. 127. ayeti içinde geçen bu kelime "An" edatı ile kullanılmadığı için anlamı olumlu olarak çevirenlerin daha doğru olduğunu düşünüyoruz. 

Allah (c.c) Nisa suresi ayetlerinde kadınların sosyal hayat içinde haklarını gözeten kurallar vaaz etmesine rağmen , erkek egemen toplum bu kuralları bir şekilde delerek istismar edebilmektedir. Özellikle çok eşlilik konusunun bir takım şartlara bağlanmış olması göz ardı edilerek , adaletsizlik ön plana çıkarılmaktadır. Müslüman erkeklerin bir kısmı , beğenmedikleri ilk eşlerinin üzerine , daha genç ve güzel eşleri , ilk eşlerinin haberi bile olmadan alarak, nikahlı metres hayatı sürmeleri, nikahı hile-i şer'iye olarak kullandıklarının açık bir göstergesidir.

Sonuç olarak ; Suistimale ve alaya alınan ayetlerden birisi olan Nisa s. 3. ayetinin merkezinde yetimlerin haklarının gözetilmesi yatmaktadır. Yetimlerin mallarını işletenlerin bu malları hakka uygun bir şekilde işletmeleri istenirken , evlilik çağına gelen yetimlerin mallarını gaspetmek gayesi güdülerek evlenilmesi yerine , başka kadınlar ile evlenilmesi tavsiye edilmektedir. Birden fazla evlilik olgusu Arap toplumunda yerleşik olan bir kural olarak bilinen ve uygulanan bir evlilik şeklidir. 

Ayet , birden fazla evlenme konusunu değil , yetimlerin mallarını onlarla evlenerek sahiplenme ve o mallrı istismar etme yolunu kapatan bir ayet olup zımnen "Yetimler ile evlenerek onların mallarını haksızca yemek yerine gidin başka kadınlarla evlenin" demektedir.

Ayet içinde gördüğümüz birden fazla evlilik meselesi konusunda, bu gerçeği red etmemekle birlikte bu konunun bu gün Müslümanlar tarafından istismar edildiğini söylemek yanlış olmayacaktır. Birden fazla evlilikte , kadınlar arasında adaletin sağlanmasının zor olduğu ve asıl olanın tek eşlilik olduğunu okuduğumuz ayetlerden görmekteyiz. Birden fazla evli olanlara hitaben dengeyi sağlamanın önemi vurgulanmasına rağmen bugün bazı Müslümanlar tarafından ilk eşin haberi olmadan ikinci, hatta üçüncü bir eş alarak yaşamını sürdüren Müslümanların olduğunu düşünürsek bu ayetin pratik hayatta nasıl uygulan(ma)dığını görürüz.

                                   EN DOĞRUSUNU ALLAH (C.C) BİLİR.